پروفایل‌سازی شناختی؛ ردپایی که ذهن شما به جا می‌گذارد
در دنیای دیجیتال امروز، هر کلیک، لایک، جستجو یا مکث شما پای یک محتوا، داده‌ای ارزشمند است. اما این داده‌ها فقط برای نمایش تبلیغات استفاده نمی‌شوند. آن‌ها به الگوریتم‌ها کمک می‌کنند تا از شخصیت، باور، احساسات و سبک تصمیم‌گیری شما نقشه‌ای دقیق بسازند؛ چیزی که به آن پروفایل‌سازی شناختی (Cognitive Profiling) گفته می‌شود.
پروفایلی که از رفتار آنلاین ما ساخته می‌شود، ابزار اصلی پلتفرم‌ها، دولت‌ها و شرکت‌ها برای هدایت افکار و رفتار ماست. در این مقاله با این پدیده، کاربردها، پیامدها و راه‌های آگاهی از آن آشنا می‌شویم.
پروفایل‌سازی شناختی یعنی تحلیل داده‌های رفتاری، زبانی، احساسی و ذهنی کاربران برای درک عمیق از شیوه تفکر، تصمیم‌گیری، نگرش‌ها و انگیزه‌های آن‌ها. این فرآیند فراتر از شناخت علایق سطحی کاربران است؛ هدف آن، ساختن تصویری ذهنی و روان‌شناختی از کاربر است.
✅ مثال واقعی:
وقتی شما در یک شبکه اجتماعی بیشتر پست‌های احساسی یا غم‌انگیز را دنبال می‌کنید، الگوریتم متوجه می‌شود که شما در حال تجربه یک وضعیت روانی خاص هستید. در ادامه، به‌جای محتوای آموزشی یا انگیزشی، بیشتر محتواهایی به شما پیشنهاد می‌شود که با حال و هوای فعلی شما همخوان است؛ گاهی حتی ناخواسته، این چرخه احساسات منفی ادامه پیدا می‌کند.
پروفایل‌سازی شناختی معمولاً توسط این گروه‌ها انجام می‌شود:
پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی (مثل فیسبوک، اینستاگرام، تیک‌تاک)
موتورهای جستجو و فروشگاه‌های آنلاین (مثل گوگل و آمازون)
کمپین‌های تبلیغاتی و سیاسی
شرکت‌های امنیتی و اطلاعاتی
هدف این بازیگران، هدایت رفتار کاربر است؛ چه در زمینه‌ی خرید، رأی دادن، تغییر باور، یا ماندن بیشتر در یک پلتفرم.
✅ مثال واقعی:
در رسوایی معروف کمبریج آنالیتیکا، داده‌های فیسبوک میلیون‌ها کاربر بدون اطلاعشان برای ساخت پروفایل روان‌شناختی آن‌ها استخراج شد. سپس از این اطلاعات در کمپین‌های سیاسی برای تأثیرگذاری بر رأی مردم استفاده شد—کاملاً هدفمند و شخصی‌سازی‌شده.
پروفایل شناختی ساخته‌شده از شما، می‌تواند برای اهداف مختلفی استفاده شود:
تبلیغات هدفمند: نشان دادن محتوایی که دقیقاً با روحیه و تمایلات شما همخوان است.
دستکاری تصمیم‌ها: الگوریتم‌ها محتوایی به شما نشان می‌دهند که به‌تدریج دیدگاه شما را در یک مسیر خاص هدایت کند.
تحریک احساسات: پست‌های احساسی برای ماندگاری بیشتر شما در یک اپلیکیشن.
شخصی‌سازی افراطی: شما فقط چیزهایی را می‌بینید که دوست دارید، نه آنچه باید بدانید.
✅ مثال واقعی:
فرض کنید شما از چند ویدیو درباره تغذیه سالم بازدید کرده‌اید. پلتفرم ابتدا ویدیوهای ورزشی بیشتری به شما پیشنهاد می‌دهد، اما اگر کمی ناامید یا بی‌انگیزه شوید و شروع به تماشای محتوای “لاغری فوری بدون ورزش” کنید، خیلی زود با تبلیغات داروهای ناشناخته، رژیم‌های خطرناک و محتواهای مشکوک روبرو خواهید شد.
پروفایل‌سازی شناختی اگر بدون آگاهی و شفافیت صورت گیرد، می‌تواند تهدیداتی جدی به همراه داشته باشد:
نقض حریم خصوصی روانی افراد
تقویت تعصبات و سوگیری‌ها (Filter Bubble)
تغییر افکار عمومی به‌صورت پنهان
مدیریت ادراک و رفتار جمعی
✅ مثال واقعی:
در برخی کشورها، با استفاده از پروفایل‌های شناختی، مطالب سیاسی خاصی فقط به کاربران با تیپ فکری مشخص نمایش داده می‌شود. این کار باعث تشدید دوقطبی‌سازی و تقابل فکری در جامعه می‌شود.
مقابله با پروفایل‌سازی شناختی کامل ممکن نیست، اما می‌توانیم آگاهانه‌تر رفتار کنیم:
افزایش سواد رسانه‌ای و شناخت الگوریتم‌ها
تنوع در منابع اطلاعاتی (جلوگیری از اتاق پژواک)
استفاده از مرورگرها و موتورهای جستجوی امن‌تر (مثل DuckDuckGo)
محدود کردن اطلاعاتی که از خود منتشر می‌کنید
خاموش کردن شخصی‌سازی تبلیغات در پلتفرم‌ها
✅ مثال کاربردی:
در بخش تنظیمات گوگل می‌توانید شخصی‌سازی تبلیغات را غیرفعال کنید و ببینید که گوگل شما را چه‌طور “شناخته” است. بسیاری از کاربران از دیدن آن‌همه اطلاعات دقیق درباره علایق، سن، جنسیت، تحصیلات و عاداتشان شوکه می‌شوند.
یکی از راه‌های مؤثر در مقابله با تهدیدهای ناشی از پروفایل‌سازی شناختی، آموزش عمومی و ارتقاء آگاهی دیجیتال است.
در همین راستا، سازمان مردم‌نهاد کنشگرپروران فضای مجازی با هدف گسترش سواد رسانه‌ای و تربیت کنشگران آگاه در فضای دیجیتال، در حال برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌ها و تولید محتوای آموزشی برای عموم مردم و نهادهای اجتماعی است.
این سازمان معتقد است که حفاظت از ذهن و آگاهی دیجیتال، مسئولیتی اجتماعی است؛ چرا که در دنیای امروز، امنیت ذهنی، از امنیت فیزیکی نیز مهم‌تر شده است.
در دنیایی که همه‌چیز به‌ظاهر رایگان است، داده‌های شما بهای اصلی‌اند. پروفایل‌سازی شناختی یعنی ساخت تصویری دقیق و گاه خطرناک از ذهن و رفتار شما، توسط پلتفرم‌هایی که هدف اصلی‌شان، صرفاً آگاهی‌رسانی یا خدمات‌رسانی نیست، بلکه کنترل توجه، احساس و تصمیم شماست.
مقابله با این پدیده نیازمند سواد رسانه‌ای، تفکر انتقادی و… است. آینده‌ی دیجیتال، آینده‌ای هوشمند خواهد بود؛ هوشیار بمانیم.
آرش حدادیان
